Više od 130 godina trajala je nekontrolisana eksploatacija soli u Tuzli. Na prostoru od oko 500 ha, Tuzla je prosječno potonula oko 10 metara. Srušeni su brojni objekti, 2.700 stambenih jedinica, oko 67.000 m2 proizvodnih objekata, 130.888 m2 obrazovnih, zdravstvenih, kulturnih objekata. Preko 15.000 građana preseljeno je u druge dijelove grada, popucale su sve infrastrukturne cijevi, opao nivo podzemnih voda, što je Tuzlake izložilo višedecenijskim restrikcijama vode.
29.05.2007. godine je historijski datum, riječ je o danu kada je zvanično zaustavljen uzrok slijeganja tla. Tog dana, na reviru Hukalo – Bukovčić, zaustavljan je rad i posljednjeg bunara. Proces oko prestanka eksploatacije ležišta trajao je pet godina. Tada je rečeno da se uklanja uzrok ali će proces pomjeranja tla još trajati.
Danas, nakon 16 godina, može se konstatovati da se nisu ostvarile crne prognoze da će potapanje Rudnika soli dovesti do još veće katastrofe, te da će centar Tuzle sav potonuti.
Treba naglasiti da ništa nije rađeno preko noći. Nakon stabilizacije masiva počela je postepena urbanizacija zone slijeganja. Dozvole za gradnju se izdaju na osnovu geološko građevinske analize, a na najugroženijem dijelu slijeganja, tzv “zoni ožiljaka”, ne vrši se gradnja.
Mnogi se sjećaju iskrivljenih, potonulih objekata, slane vode oko objekata. Pinga je bila mjesto na kojem su se najbolje vidjele posljedice nekontrolisane eksploatacije soli. Nekada najružniji dio Tuzle, izgradnjom Kompleksa Panonskih jezera postao je najljepši.
Širenjem urbanizacije postepeno je uređen centralni dio grada te urađene replike zgrada koje su uništenje tonjenjem kao što su Barok i Muzička škola.
 Nova zgrada Baroka |
Za bolje razumijevanje problematike uzrokovane eksploatacijom soli treba se prisjetiti početaka eksploatacije.
Intenzivna eksploatacija soli započela u vrijeme Austro – Ugarske
Intenzivna eksploatacija soli u Tuzli započela je u vrijeme Austro – Ugarske vladavine u BiH i to 1885. godine kada su izgrađene prve velike solane u Simin Hanu (1885. izvedene i korištene 4 bušotine u Gornjoj Tuzli, 1886. izvedena prva bušotina na Trnovcu), izgrađena Solana u Kreki 1891. godine, te Fabrika sode u Lukavcu 1891. godine.
Ležište soli u Tuzli ima oblik izdužene elipse čija je duža osa oko 2,5 km, a kraća 0,8 km. Sono tijelo je u pravcu jugoistoka na dubini od 150 metara, a prema sjeverozapadu na dubini od 600 metara.
Načinom eksploatacije ležište je podijeljeno na tri revira i to Trnovac, Hukalo i jama Tušanj.
U reviru Trnovac, koji zauzima istočni dio ležišta, vršena je eksploatacija slanice dubokim bunarima, a iz ovog revira snabdijevene su solane u Simin Hanu i Kreki (zabilježen je i pokušaj gradnje podzemnog sonog rudnika na Trnovcu koji je 1885. godine potopljen na dubini od 166 m).
Revir Hukalo zauzima centrani dio ležišta i na ovom djelu je vršena eksploatacija slanice dubokim bunarima za potrebe Fabrike sode Lukavac.
Treći revir, jama Tušanj, zahvata zapadni dio ležišta, a u tom dijelu je eksploatacija vršena na dva načina i to klasičnom suhom eksploatacijom kamene soli, komorno stubnom metodom od 1967. do 2002. godine, a od 1983. do 1992. godine ispod horiznonta H-250 vršena je eksploatacija soli bušotinama tzv. “kontrolisanim izluživanjem”.
Od trenutka otvaranja jame Tušanj (1967. godine) bile su naglašene značajne poteškoće pri eksploataciji soli, zbog izražene složene tektonike unutar ležišta, onečišćene soli, izuzetno teških hidrogeoloških uslova, zbog čega je izvozno okno rađeno 17, a ventilaciono 14 godina.
U cilju sprječavanja nekontrolisanog potapanja jame za vrijeme eksploatacije soli jamskim putem, konstatno je vršeno crpljenje slanice u zoni revira Trnovac sa obaranjem nivoa podzemne vode kako bi se u jami Tušanj radilo bezbijedno, čak se u nekim periodima višak slanice iz bunara bacao u korito Jale (1992-2000).
Nekontrolisana eksploatacija slanice i posljedice
Nekontrolisana eksploatacija je vršena 132 godine u plićem dijelu ležišta gdje se vršilo nekontrolisano otapanje slanih slojeva vodama koje slobodno infiltiraju u ležište. U središnjem dijelu crpljenja, front izluživanja razvijao se po dubini i na tom dijelu je nastao najveći deficit (cca 12.600.000 m3). Od 1980 do 1983. ekstremno su oboreni nivoi podzemne vode u ležištu, i to 150 do 200 m od njihove ranije pozicije što je izazvalo intenzivnu destrukciju površine terena i postojećih objekata.
Prva slijeganja terena
Prva slijeganja terena na području Tuzle, kao posljedica eksploatacije slanice, primjećena su još 1907. godine oko lokacija bunara. Dugogodišnja nekontrolisana eksploatacija soli u Tuzli imala je za posljedicu slijeganje terena u samom centru Tuzle sa konstantnim širenjem površine zone slijeganja od 50 do 500 ha ( 1947-1991.). Iz tuzlanskog ležišta do sada je iscrpljeno oko 90 miliona m3 slane vode, prosječnog saliniteta 300 kg/m3, odnosno eksploatisano je oko 27 miliona tona soli, što je stvorilo deficit čvrste mase od oko 12,6 miliona m3. Slijeganje terena kao posljedica nekontrolisanog izluživanja slanice predstavlja prvu tehnogeno-ekološku katastrofu koju ni jedan grad u BiH, kao ni u Evropi nije pretrpio.
Legalna izgradnja novih objekata bila je blokirana
U okviru “nulte linije” iz 1976. godine vršena je procjena i nadoknada šteta na postojećim objektima, a legalna izgradnja novih objekata bila je praktično blokirana zbog nastavka intezivne eksploatacije soli. U zoni slijeganja jedino su bile moguće tzv. tehničke građevinske intervencije na održavanju objekata kao i eventualna konstruktivna sanacija objekata koji se nalaze na obodu zone slijeganje.
Porušeni objekti
Zbog posljedica slijeganja terena srušene su, između ostalih, zgrada hotela Bristol na Korzu (1960), Gimnazija (1961), Kloster - osnovna škola sa hrvatskim i njemačkim odjeljenima (1969), Medresa (1974), Lječilište Slana Banja (1992), Barok (1983), Katolička crkva (1987), stara Pošta (biblioteka) (2015), stari Dom armije, Dom zdravlja (1976), Prva osnovna škola (2008), bivši objekat Općine Tuzla (2015), zgrada Muzičke škole.
Značajnije sanacije objekata u rubnoj zoni slijeganja
Ojačavanje temelja i horizontiranje objekata Pravoslavne crkve i Vladičinog dvora obavljeno je 1988. godine, sanacija Turalibegove džamije okončana je 2014. godine. Pored rekonstrukcije temelja izvršeno je i ispravljanje stare i nagnute munare.
Otklanjanje uzroka slijeganja terena na području Tuzle
Glavni uzrok slijeganja terena u Tuzli je nekontrolisana eksploatacija slane vode putem dubokih bunara. Najduži period nekontrolisane eksploatacije je od 1885. do 1983. godine. Od 2006. do 2007. godine je period postepene redukcije obima nekontrolisane eksploatacije do potpune obustave crpljenja slanice na svim bunarima, čime je eliminisan glavni uzrok destabilizacije masiva i površine terena na području grada. Od 2007. do 2013. godine je period postepenog vraćanja nivoa podzemnih voda od trenutka likvidacije slanih bunara i uspostavljanja kvaziprirodnog stacioniranog režima podzemne vode.
Planska urbanizacija zone slijeganja
Od 2013. do danas, period je konsolidacije masiva i površine terena. Uspostavljen je opsežniji monitoring slijeganja na projektovanoj geodetskoj mreži. U procesu konsolidacije očekivane su manje vrijednosti slijeganja terena, a na nekim čak i izdizanje, odnosno pojava “disanja terena”. Ovaj period je bitan za plansku urbanizaciju zone slijeganja.
Izgradnja objekata na izdvojenim trasama “ožiljaka slijeganja” nije dozvoljena
U zoni slijeganja formiran je veliki broj aktivnih “ožiljaka slijeganja” koji zauzimaju veću površinu terena, tako da se unutar zone slijeganja izdvaja posebna zona, ”zona ožiljaka” (najugroženiji dio zone slijeganja). Ožiljci slijeganja formirani su u prethodnom periodu kada je bila aktivna eksploatacija slanice. Izgradnja objekata na izdvojenim trasama “ožiljaka slijeganja” nije dozvoljena.
 Mulać |
O tome, vraćanju nivoa podzemne vode na prvobitni nivo, te analizama prije izdavanje dozvole za gradnju, govorio je pomoćnik gradonačelnika za Službu za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica, Miralem Mulać.
- U periodu aktivne eksploatacije soli u rudniku Tušanj, pogotovo u vremenu nekontrolisane eksploatacije sa slanih bunara, nivo podzemne vode je bio duboko oboren, možda na 200 m od trenutne površine tla. Nakon zatvaranja rudnika Tušanj, došlo je do postepenog izdizanja podzemne vode, odnosno slane vode, koja je uspostavila, kako mi to stručno zovemo, kvaziprirodno stanje podzemne vode, odnosno smatra se da je to nivo koji je bio prije početka eksploatacije soli. Voda je nestišljiva, posljedica toga je da imamo smanjen intenzitet slijeganja, koji se sada kreće u milimetarskim, u pojedinim dijelovima u centimetarskim vrijednostima, što je vrlo malo u poređenju sa onim kako je bilo nekad, kada smo imali po 20-30 cm godišnje do metar, kada je bio prolom u Boriću.
Za svaki zahtjev za gradnju se vrši potrebna analiza, naglasio je Mulać.
- Za svaku lokaciju kada se podnese zahtjev za gradnju, mi izvršimo posebnu analizu sa aspekta slijeganja. Imamo geološku studiju koja je urađena 2021. godine, i mi analiziramo sa geološko građeviskog aspekta i propisujemo uslove i sigurnost. Negdje, gdje su objekti na ožiljcima, još ne dajemo dozvolu. Recimo, nismo dali da se gradi na mjestu stare zgrade opštine Tuzla. Izvršena je analiza za Muzičku školu, za kolektivni stambeni objekat iza Muzičke, neke objekte iznad Muzeja. Primjera radi, Deling je podnio zahtjev za gradnju na Bukovčiću. Dvije godine smo pratili situaciju, čak smo Delingu Premještanje eksploatacije soli sa ležište Tuzla na Tetimu
Eksploatacija soli prebačena je van gradskih naselja, na Tetimu, gdje su u periodu od 1978. do 1982. definisane eksplotacione rezerve soli za nesmetan rad rudnika oko 50 godina.
Ležište Tetima je dužine oko 2,2 km, širine 1,0 km i debljine 200 m. U martu 1992. godine eksploatacija na Tetimi je puštena u probni rad, zbog ratnih dejstava obustavljena je eksploatacija, revitalizacija oštećenog rudnika izvršena je u peridu od 1996. do 2000. godine, a 2001. rudnik Tetima je ponovo pušten u rad |
|
dali uslov da dogradi još geodetskih tačaka, i nakon dvije godine analize, utvrđene su male vrijednosti pomaka, tako da smo sa geološko građevinskog aspekta dali upute i trenutno vrši preprojektovanje kako bi prilagodio izgradnju uslovima. Bili su predviđeni ogromni blokovi, on će ih sad podijeliti na više manjih objekata stambenog tipa koji neće biti preveliki ni teški.
Prirodno bogatstvo ležišta soli se i dalje koristi. Crpljenje na drugoj lokaciji – Tetimi, omogućava dovoljne količine slanice za porebe Fabrike Sode i Solane. Za nadati se da će, poučeni katastrofalnim posljedicama nekontrolisane eksploatacije, sve raditi razumnije, prije svega u interesu ljudi koji ovdje žive.
Zahvaljujemo se dr. sci. Miralemu Mulaću, dipl.ing. geologije koji nam je ustupio svoj naučni rad “Zona slijeganja terena i uslovi njezine postepene urbanizacije i izgradnje objekata nakon okončane eksploatacije soli na ložištu Tuzla” za potrebe članka.
Sabina Mešić
